NOWA WIEŚ LĘBORSKA

HISTORIA, PRZYRODA, OBRZĘDY (Źródło: Album "Gmina Nowa Wieś Lęborska", Wydawnictwo Bernardinum, ISBN 978-83-8127-693-1)

Historia
Wieś usytuowana jest w dolinie rzeki Kisewa, dwa kilometry na północ od Lęborka. Od północnego zachodu jest ona otoczona morenowymi wzniesieniami Nowowiejskich Gór o średniej wysokości 106 m n.p.m. W północno-wschodniej części wsi, na północnym, stromym stoku wzgórza Grodnik, przylegającym od południa do drogi wiodącej z Nowej Wsi Lęborskiej do Kębłowa Nowowiejskiego, znajdowały się szczątki średniowiecznego grodu.
Nowa Wieś Lęborska jest zapewne jedyną starą miejscowością ziemi lęborskiej, której pierwotnego miana nie znamy. Obecna nazwa jest tłumaczeniem miana wprowadzonego przez zakon krzyżacki, zapewne przed nadaniem tej miejscowości praw chełmińskich przez komtura gdańskiego Henryka Rechtira 22 XI 1349 roku. We wstępie tego przywileju zaznacza się, że jest on tylko wznowieniem znacznie starszego aktu nadania, a zapis „nyedorf” znajdujemy już w opisie granic Redkowic z lat 1335-1341. Krzyżacy napotkali tu niewątpliwie starą i licznie zamieszkałą osadę, bowiem należało do niej aż 100 włók (około 1 600 ha), a sam kościół św. Katarzyny dysponował 6 włókami. Nadany jej obszar równał się obszarowi ówczesnego miasta Lęborka. Miała ona wspólnego duchownego z Lęborkiem, niewykluczone, że posiadała też typowe dla miast prawa targowe. Możemy sądzić, że już przed rokiem 1308 Nowa Wieś Lęborska była fi skalną wsią księstwa białogardzkiego. Później stanie się posiadłością lęborskiej komory. Pierwszy z krzyżackich sołtysów Hildebrand, otrzymał dziedzicznie 10 włók wolnych od czynszu oraz karczmę, za którą uiszczał czynsz w wysokości 1 marki (grzywny) rocznie i daninę 10 kur. Musiał też konno służyć w potrzebie wojennej.
W rejestrze z roku 1437 wymienia się tu wprawdzie 84 włóki, ale są to tylko oczynszowane włóki chłopskie. Nowowiejski kościół włączono do dziekanatu lęborskiego. Z każdej włóki chłopskiej uiszczano roczną opłatę w kwocie 15 skotów i 2 kur wójtowi Lęborka, któremu także 1 markę wpłacał uprzywilejowany karczmarz Nowej Wsi Lęborskiej. Około tego czasu trwał spór między sołtysem i mieszkańcami Nowej Wsi Lęborskiej ze szlachcicem Wojciechem z Pogorszewa (kopenhaska tabliczka woskowa nr 58). Sąd nakazał zgodę i przyjaźń pod karą 30 grzywien. W dniu 3 stycznia 1455 roku król polski Kazimierz Jagiellończyk, nadając w powiernictwo ziemię lęborsko-bytowską swemu stronnikowi w wojnie 13-letniej przeciw Zakonowi, zachodniopomorskiemu księciu Erykowi II, wyłączył Nową Wieś Lęborską, Kębłowo Nowowiejskie, Lubowidz i młyn foluszowy pod Lęborkiem, które przyznał temu miastu. Także matrykuła włókowa z roku 1628 wymienia w Nowej Wsi Lęborskiej 100 włók. Według bardziej szczegółowego opisu z roku 1658 były tu 3  gospodarstwa sołtysa (z tych jedno stało się w latach 1637-1657 folwarkiem fi skalnym, dającym początek gospodarstwu państwowemu). Początkowo miało ono powierzchnię 4 włók, jednak z czasem dołączono doń 2 także 4-włókowe, opuszczone gospodarstwa chłopskie. Folwarkiem tym zarządzał pierwotnie sędzia ziemski Przebendowski. Pozostali dwaj sołtysi władali łącznie 8 włókami, z których uiszczali 48 korców służebnego owsa. Za prawo użytkowania więcierzy na rzece Kisewce musieli oni oddawać tzw. opłatę jazową (Wehrgeld). W roku 1658 wzmiankowane 6 kościelnych włók uprawiali także chłopi za odpłatnością na rzecz katolickiego proboszcza. Wówczas wyliczono 88 włók poddanych chłopów, do których zapewne włączono też 6 włók parafi alnych. W latach 1637-1657 powinności szarwarkowe chłopów polskich władze zamieniły na czynsz pieniężny. Później wszakże przywrócono stan poprzedni, bowiem uznano ów czynsz bardziej nieznośnym od robocizny szarwarkowej. Pierwotnie szarwark odrabiano w Obliwicach, po utworzeniu fiskalnego folwarku. W Nowej Wsi Lęborskiej zajęcia te wykonywano na miejscu.
Nowa Wieś Lęborska nigdy nie posiadała znaczniejszych terenów leśnych, tylko w małym jeziorze poławiano ryby. Opis z roku 1784 (Brüggemann) nie odbiega istotnie od tego obrazu, zgodnie z którym Nowa Wieś Lęborska położona była w odległości 1/8 mili na północ od Lęborka, w dolinie przy strumieniu płynącym z Kębłowa Nowowiejskiego i  uchodzącym, przez Nową Wieś Lęborską, do rzeki Łeby. Rozlokowana jest przy drodze pocztowej z Lęborka do Łeby. Jest największą wsią starostwa lęborskiego i poza fiskalnym olwarkiem posiada dwie zagrody wolnych sołtysów, 19 chłopów, (z których jeden jest osobą wolną), 3 chałupników, zbudowany w roku 1781 budynek szkolny, 1 dwurodzinny dom na wybudowaniu (zamieszkały m.in. przez strażnika lasu nadzorującego kępę sosen i młodnik), 38 dymów (domów mieszkalnych), 1 kościół katolicki, w którym trzykrotnie w roku głosi się kazania, luterański dom modlitwy (zbudowany w roku 1737 podlegający inspekcji lęborskiej, a będący filią zboru w Garczegorzu; kazania głoszono w nim każdej niedzieli) oraz gliniaste ziemie orne i dobre łąki. W XIX wieku doszedł do tego młyn. Około roku 1910 zanotowano tu 23 posiadaczy gospodarstw, 4 nauczycieli i 3 karczmarzy. Liczba mieszkańców wzrosła z 856 – w roku 1875 do 1148 – w roku 1905. W roku 1895 powstała spółdzielnia mleczarska, której mienie w roku 1900 osiągnęło wartość 12 639 marek. Po uwolnieniu chłopów od świadczeń na rzecz państwa Nowa Wieś Lęborska stała się typową wsią i gminą chłopską będącą jednocześnie siedzibą wójtostwa. Gmina ta około 1910 roku obejmowała 1 102 mieszkańców. Oprócz tego nowowiejski okręg folwarczny o powierzchni 373 ha skupiał 113 mieszkańców. Miejscowy folwark pozostawał na ogół w rękach generalnych dzierżawców powiatu, był także siedzibą władzy. Nie był jednak dobrem alodialnym i wysyłał tylko swego przedstawiciela do rady powiatu zgodnie z zarządzeniem z  21 V 1682 roku.
W roku 1784 należało doń 475 mórg i 140 prętów gliniastej, urodzajnej ziemi oraz dobre łąki; szarwark odrabiało w nim 8 chłopów z Nowej Wsi Lęborskiej oraz tyle samo z Lubowidza. Rybołówstwo uprawiano w tzw. Czerwonym Jeziorze, w Kisewce znajdował się jaz łososiowy. Do dworu należał browar i gorzelnia. W roku 1847 ów folwark nabył Beno Wejher, późniejszy starosta powiatu złotowskiego. Od roku 1862 do początków XX wieku pozostawał on we władaniu rodziny Osterrohtów ze Strzelęcina i Jerzego Ernesta von Osterrohta, od roku 1878 – Fryderyka v. Osterrohta, od 17 VIII 1892 roku – Augustyna Ernesta oraz Gotthilfa Osterrohtów. Na dawność kościoła w Nowej Wsi Lęborskiej wskazuje patronat św. Katarzyny. Przed rokiem 1341 był on ośrodkiem samodzielnej parafii, później stał się filią kościoła lęborskiego. W roku 1406 uiszczał równą Lęborkowi daninę biskupią w wysokości 2 marek (grzywien), w czym przewyższał go tylko kościół w Białogardzie (2,5 marki). W roku 1423 kościół w Nowej Wsi Lęborskiej otrzymał nawet odrębną, papieską bullę odpustową.
W roku 1570 wieś była już zreformowana, dlatego w protokóle wizytacyjnym z roku 1593 miejscowego kościoła nie wymienia się jako katolicki, a w rękach ewangelików przetrwał on do roku 1641. Po przywróceniu go katolikom, w protokołach wizytacyjnych z lat 1642 i 1680 jego siedzibę nazwano Neodorfi um i Nowawieś. Niemniej w roku 1686 przeważali tu luteranie. 26 XI 1829 roku kuria biskupia w Pelplinie odstąpiła kościół luteranom. Już w roku 1738 zbudowano nowy zbór, w którym pierwsze kazanie wygłoszono 14 IX 1738
roku. Wkrótce jednak budowla ta okazała się wadliwa i w końcu przejęto zagrożony rujnacją dotychczasowy budynek kościoła katolickiego.

Zabytki

  • grodzisko średniowieczne na północnym stoku wzniesienia Grodnika, przy drodze z Nowej Wsi Lęborskiej do Kębłowa Nowowiejskiego, obok kopalni piasku, pokryte drzewami,
  • chłopskie budynki ryglowe: nr 60, nr 99, nr 123 i inne (w tym stodoły), przeważnie z XIX wieku; nr 123 posiada dach naczółkowo-dymnikowy,
  • kościół neogotycki, budowany w latach 1845 – 1847, halowy z absydą, orientowany,
  • ryglowy budynek starej gospody,
  • muszla koncertowa,
  • zajazd – obecnie Gminny Ośrodek Kultury.

Przyroda
We wsi nie ma parku. W różnych miejscach rosną: klony pospolite, kasztanowce białe, stare wierzby białe, topole czarne, dęby szypułkowe, wiązy polne, buki pospolite, jarzęby szwedzkie, lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe, klony jawory, świerki pospolite, świerk kłujący odmiany srebrzystej, żywotniki zachodnie oraz różne krzewy.

Sołtys: Marek Baranowski, tel. 503 580 932,
Wioletta Drywa, Danuta Gołąbowicz, Andrzej Dyktyński, Marzena Formella

Wykaz ostatnich inwestycji realizowanych w sołectwie: