GARCZEGORZE

Miejscowości wchodzące w skład Sołectwa Garczegorze: Garczegorze, Janisławiec, Darżkowo 

HISTORIA, PRZYRODA, OBRZĘDY (Źródło: Album "Gmina Nowa Wieś Lęborska", Wydawnictwo Bernardinum, ISBN 978-83-8127-693-1)

Garczegorze: Garczegorze usytuowane jest przy wschodnim skraju wysoczyzny – płyty dyluwialnej. Jego wysokość nad poziomem morza wynosi 70 m. Teren ten był już od dawna zaludniony. Sprzyjały temu dość urodzajne gleby oraz usytuowanie przy starym południowym szlaku biegnącym ku morzu. Wieś znana jest z szeregu znalezisk kultury pomorskiej (VII – II wiek p. n. e), napotykanych na cmentarzysku tej kultury. Należą do nich – urna twarzowa o wysokości 21 cm, znaleziona w grobie skrzynkowym, a opatrzona naszyjnikiem brązowym, przyozdobionym spiralnymi przywieszkami – autentycznymi elementami toalety człowieka z około VI wieku p.n.e.; urnę tę, znalezioną przed rokiem 1911, przekazano do muzeum w Szczecinie. Znaleziono tu także kieł mamuta.
Na obecność grodziska w Garczegorzu wskazuje sama nazwa tej wsi, którą w różnych źródłach odnotowano inaczej: Garzegor, Garczegar, Garczeger, Garczegor, Gartzegar, Garzigar, Gartzigar. Nazwa ta składa się z 2 członów wywodzących się od „gard” – gród i „góra”, zatem jest to Gardcze – „gorze” (grodowa góra).
Grodzisko średniowieczne z pewnością znajdowało się w miejscu starego cmentarza (i nieistniejącego kościoła katolickiego). Istniejące tam zwały głazów są prawdopodobnie
pozostałością wałów grodziska.
Od początku swej historii pisanej Garczegorze było chłopską wsią fiskalną i było nią już prawdopodobnie w czasach Księstwa Białogardzkiego w XIII wieku. Ekonomicznemu rozwojowi owej wsi sprzyjały także urodzajniejsze gleby moreny dennej tej części wspomnianej wysoczyzny, gdyż na jej południowych terenach znajdujemy piaszczyste moreny czołowe. Sąsiedztwo łuku pradoliny rzeki Łeby oraz doliny Strugi Janowickiej i Pogorszewskiej zapewniały niezbędny obszar łąk i pastwisk dla hodowli bydła. Przydatność gleb dla rolnictwa sprawiła, że lasy ostały się tutaj niemal wyłącznie w rejonie moreny czołowej Gór Nowowiejskich 114 m n.p.m.
Zagrody wsi skupiały się wokół wygonu, tworząc typową owalnicę. Z czasem także wspólny wygon zabudowano. Ów wygon urządzono na terenie przyległym od zachodu do
byłego grodu, późniejszego cmentarza z kościołem. Najstarszy, znany akt nadania pochodzi z roku 1348 i jest to jeden z najstarszych dokumentów wsi powiatu lęborskiego. Oczywiście osada Garczegorze powstała dużo wcześniej. Przywilej ten oparty na prawie chełmińskim, nadany przez komtura gdańskiego Henryka Rechtira, formalnie traktuje równorzędnie miejscową ludność polską i niemieckich kolonistów. Dlatego też wyznaczono tu dwóch osadźców – sołtysów, Arnolda i Wicka, z których drugi z pewnością pełnił tę funkcję wobec ludności rodzimej, pierwszy wobec kolonistów.
Obszar Garczegorza określono wówczas na 60 włók (ok. 900 ha), z których co dziesiątą – bez uiszczania danin – otrzymali Arnold i Wicek, którzy zatrzymywali też 1/3 opłat sądowych.
Państwo zakonne zastrzegło sobie prawo prowadzenia karczmy i młyna oraz eksploatacji rud. Chłopów zwolniono przez pierwsze dwa lata od czynszu, później zaś mieli uiszczać zakonowi po 1 marce i 2 kury rocznie, a proboszczowi po korcu żyta i owsa. Miejscowy kościół otrzymał też 4 włóki wolne od opłat.
Rejestr czynszów i służb z roku 1437 podaje, że Garczegorze miało wówczas 50 włók. W roku 1638 podczas przejmowania ziemi lęborskiej i bytowskiej przez Władysława IV,
pozostawiono dość dokładny opis Garczegorza, które posiadało nieco lasu, 40 zasiedlonych włók z 10 chłopami, 4 niezasiedlone włóki podzielone pomiędzy tych chłopów, 4 inne nie były użytkowane. Sołtys Harent Szmit dzierżawił 6 włók, kościół zaś posiadał 5 włók.
W roku 1641 kościół odebrano protestantom. Jednak już w roku 1658 protestanckiemu pastorowi oddano 4 włóki, na których zbudowano z czasem nowy zbór. Grunty obu budowli sakralnych sąsiadowały ze sobą. Jeszcze w roku 1940 zauważalne były pozostałości tego układu własnościowego.
Traktaty welawsko-bydgoskie z roku 1657 przekazały ziemię lęborsko – bytowską elektorowi brandenburskiemu Fryderykowi Wilhelmowi, kolejnemu wasalowi królów polskich,
na zasadzie lenna dziedziczonego w linii męskiej. W następnym roku sporządzono protokół przejęcia, dający kolejny wgląd w sprawy Garczegorza. Zachowało ono charakter chłopskiej wsi fiskalnej (starościńskiej). Pisze się, że mieszkało tu od dawna 12 chłopów, 1 ogrodnik i 1 wolny sołtys, którzy mieli ogółem 6 synów. Zarejestrowano 19 koni, 6 źrebiąt, 9 wołów, 19 krów oraz 93 korce żyta siewnego. W zapasie posiadano 53 korce jęczmienia i 31 korców owsa. Zadłużenie wynosiło 206 talarów. Nazwiska mieszkańców: Katke, Katken, Gravetzki, Borin,Wette, Krus, Kinses, Schmidt, Wick (ogrodnik).
Kolejne szczegółowe informacje o Garczegorzu uzyskujemy z rejestru ziemi lęborskiej sporządzonego w roku 1712. Zapis ten powtarza wiadomość o niegdyś istniejących tu 12
chłopach i sołtysie. Rzeczywiście było wówczas 10 chłopów, 1 sołtys, 1 arendator (dzierżawca) i 1 ogrodnik. Obszar wsi określono ponownie na 60 włók. Charakter fiskalny
(królewszczyzna) Garczegorza konsekwentnie potwierdza źródło z roku 1763, w którym spisano następujące włości tej wsi: 1 wolnego sołtysa, 11 chłopów (w tym 2 wolnych),
1 zagrodnika, 2 chałupników, tzw. plebanię (gospodarstwo powstałe z dawniejszej prebendy katolickiej) i 1 luterańskiego kaznodzieję. Ogółem było 10 dymów (domów mieszkalnych). W roku 1781 mieszkało w Garczegorzu 146 osób. W latach 1810 – 1819 zniesiono w Prusach formalnie zależność osobistą chłopów od feudalnych zwierzchności. W XIX wieku sołtys tej wsi dokupiwszy ziemię 2 innych gospodarstw chłopskich, założył folwark na należących do Garczegorza terenach Janisławca.
Stopniowo poprawiały się warunki komunikacyjne. W roku 1830 utwardzono nawierzchnię drogi Lębork – Łeba, a w latach 1832-1836 drogi Garczegorze – Ulinia. Zbudowanie
drogi do Janowic nastąpiło w latach 1886-1890. Linię kolejową Lębork – Łeba otwarto 1.09.1902 roku.
Połączyła ona Garczegorze z linią Gdańsk – Szczecin, zbudowaną w latach 1869-1870. Wreszcie 20 IV 1910 roku uruchomiono kolej Garczegorze – Choczewo, która uzyskała przedłużenie do Wejherowa. W roku 1912 Garczegorze było gminą wiejską z 507 mieszkańcami w wójtostwie Łebień. W tym samym czasie odnotowano tu 2 chłopów pełnorolnych, 7 chłopów posiadających po połowie gospodarstwa pełnorolnego, 3 chałupników i 1 sołtysa. Księga adresowa z roku 1925 wynotowała tu przedstawicieli następujących zawodów: 1 ewangelicki superintendent, 2 nauczycieli, 1 ślusarz, 1 kołodziej, 1 karczmarz (jednocześnie sołtys), 1 właściciel folwarku (Werner Rabbas) w Janisławcu. Kościół pod wezwaniem Marii Magdaleny istniał zapewne już na długo przed opanowaniem tej ziemi przez zakon krzyżacki (1310 r.). Potwierdza to zresztą akt nadania z roku 1348. Wieś nie była jednak uważana za zamożną, skoro płaciła niższą dziesięcinę aniżeli Nowa Wieś Lęborska i Białogarda.
Pierwszym znanym duchownym reformowanym był w roku 1562 Daniel Kleck. Kontrreformację wprowadził biskup łubieński, który oddał w roku 1641 miejscowy budynek
kościelny rzymskim katolikom i podporządkował go parafi i lęborskiej. Budynek popadł w ruinę i został odbudowany w roku 1770 przez proboszcza Niskiego. Runął wszakże już
w roku 1810, w trzy lata po uznaniu tamtejszej gminy katolickiej za wygasłą. Przez dłuższy czas protestanci odbywali swe misteria w szkole (1640-1737). Protestancki zbór oddano do użytku 11.07.1740 roku. W roku 1817 zbudowano nowy kościół luterański, który zastąpiono nową budowlą w roku 1897.

Zabytki:

• neogotycki kościół budowany w latach 1817 – 1897 (przez 80 lat),
• cmentarzysko kultury pomorskiej (VII – II wiek p.n.e.), badane przez muzeum w Lęborku,
• grodzisko zapewne w miejscu starego cmentarza; istnienie grodu sugeruje nazwa Garcze – górze = Grodowa Góra,
• kilka XIX-wiecznych budowli ryglowych, w tym stodół wypełnianych gliną,
• grobowiec cmentarny z późnego baroku.

Legendy: JEZIORO ZŁE
Między Garczegorzem i Łebieniem znajdziemy niewielkie jezioro, zwane Jeziorem Złym. Wedle opowieści ludu są tu wrota piekieł. Sam Zły o północy jeździ tu kolasą po drogach łączących Garczegorze z Łebieniem, by wszystkich o tej porze napotkanych uprowadzać do piekielnych otchłani.

Janisławiec: Janisławiec należy do najmłodszych miejscowości powiatu lęborskiego. Powstanie tego folwarku, utworzonego przez dotychczasowego sołtysa Garczegorza, związane jest z okresem uwolnienia chłopów od pańszczyzny i przyznania nieszlacheckim warstwom społecznym prawa do nabywania i posiadania ziemi. Do roku 1945 Janisławiec nie uzyskał samodzielności komunalnej. Jako osadzie powstałej w czasie zaboru nadano jej niemieckie miano Johannisthal (pisano też Johannesthal). Właścicielem tych dóbr był Rabbas, o którym brak bliższych wiadomości. Od roku 1905 do roku 1913 (co najmniej) był on członkiem miejscowego oddziału zrzeszenia rolniczego. Już w roku 1910 istniała tu gorzelnia, której właścicielem także był wspomniany Rabbas.
Rok powstania Janisławca jest trudny do ustalenia. Istniał on jednak już w roku 1876. Posiadłość powstała z zespolenia ziem gospodarstwa sołtysa Garczegorza z dwoma, przezeń nabytymi, innymi gospodarstwami chłopskimi. W roku 1925 właścicielem był Werner Rabbas. Zabudowania gospodarstwa są malowniczo położone na wzniesieniu, dojazd przez sztuczny las świerkowy. Po zachodniej stronie budynku administracyjno-mieszkalnego znajduje się niewielki ogród, w którym rosną m.in. jodły białe, kasztanowce białe, żywotniki zachodnie.

RADA SOŁECKA, kadencja 2019-2024:
Sołtys: Zofia Giełażyn, tel. 781 204 397
Danuta Syldatk, Małgorzata Płotka, Radosław Wojciechowicz, Anna Tomasiewicz, Artur Klimon.

Wykaz ostatnich inwestycji realizowanych w sołectwie: